สมุนไพร หมายถึง พืชที่มีสรรพคุณในการรักษาโรคและอาการเจ็บป่วยต่างๆ พืชที่ใช้ทำเป็นยา สมุนไพร กำเนิดมาจากธรรมชาติและ มีความหมายต่อชีวิตมนุษย์ ด้านสุขภาพ หากคิดถึง พืชสมุนไพร พืชสมุนไพรรักษาโรค ก็คือการรักษาโรคด้วยสมุนไพร สมุนไพรจากพืช พืชสมุนไพร ได้แก่ ชะพลู ทับทิม สะระแหน่ ขิงจีน ผักกระเฉด ชะมวง งาดำ ผักบุ้ง ว่านโด่ไม่รู้ล้ม สะเดาดิน มะกรูด เป็นต้น
ผลไม้สมุนไพร หมายถึง ผลไม้ที่คนสามารถรับประทานได้ ซึ่งผลไม้ต่างๆ สามารถช่วยในการรักษาโรค บำรุงร่างกายต่างๆได้ ผลไม่แต่ชนิด มีรสชาติที่แตกต่างกับ หวาน เปรี้ยว หรือจืดๆ ซึ่งทุกผลไม้มีประโยชน์ต่อร่างกาย หลักๆผลไม่จะให้วิตามินสูง วิตามินส่วยใหญ่แล้วจะช่วยบำรุงร่างกาย และซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอ
 อะโวคาโด |  หม่อน |  ตะลิงปลิง |
 มะดัน |  แห้ว |  เผือก |
 มะขามป้อม |  ทุเรียน |  มะเฟือง |
 มะละกอ |  มะพร้าว |  อ้อย |
 ขนุน |  กระท้อน |  ส้มโอ |
 มังคุด |  ลูกเดือย |  มะขาม |
 ทับทิม |  กล้วยน้ำว้า |  ฝรั่ง |
 กระเจี๊ยบ |  สับปะรด |  เสาวรส |
 ส้มแขก |  เงาะ |  ฟักข้าว |
 แก้วมังกร |  มะตูม |  มะยม |
ผักสมุนไพร หมายถึง ผัก ซึ่งเป็นพืชชนิดหนึ่ง ที่คนนิยมนำมาใช้รับประทาน นำมาทำเป็นอาหาร ทั่วไป เป็นพืชที่นำมาทำเป็นอาหาร ลักษณะของผักสมุนไพร คือ ผักต่างๆตามครัวเรือน ผักเหล่านี้จะมีประโยชน์ทางสมุนไพร สามารถนำมาบำรุง และรักษาร่างกายให้แข็งแรงได้
พืชสมุนไพร หมายถึง พันธุ์ไม้ต่าง ๆ ที่สามารถนำมาใช้ทำยารักษาโรค ซึ่งพืชต่างๆมีสรรพคุณที่แตกต่างกัน และประโยชน์แตกต่างกันออกไป พืชเหล่านี้สามารถนำมารักษาอาการของโรคต่าง ๆ เพื่อใช้การส่งเสริมสุขภาพร่างกายให้แข็งแรงและหายจากโรค
รูปแบบของสมุนไพร
สมุนไพร นั้นไม่ว่าจะเป็น พืช สัตว์ หรือ แร่ธาตุ เวลาบริโภคนั้นจะต้องนำสมุนไพร มาแปรรูปให้อยู่ในรูปแบบที่สามารถรักษาโรคได้ เราสามารถจำแนกรูปแบบของสมุนไพร ดังนี้
สมุนไพรรูปแบบของเหลว เป็นการนำเอาสมุนไพรมาต้มกับน้ำ หรือ คั้นเอาน้ำจากสมุนไพร หรือนำเอามาดองกับสุรา เป็นยาดอง
สมุนไพรรูปแบบของแข็ง เป็นลักษณะของยาลูกกลอน คือ การนำเอาสมุนไพรไปตากแห้ง และนำมาบดเป้นผล และ นำมาผสมกัยน้ำผึ้งและปั้นเป็นก้อนกลมๆ เพื่อให้กินง่าย
สมุนไพรรูปแบบกึ่งแข็งกึ่งเหลว เป็นลักษณะของยกที่ใช้พอก โดยนสมุนไพรมาดตำให้แหลกหรือเหลว และนำมาพอก
สมุนไพรรูปแบบอื่นๆ เช่น การรำมารมควัน เพื่อใช้ในการสูดดมกลิ่น เพื่อรักษาแผล หรือ โรคเดี่ยวกับระบบทางเดินหายใจ
การปรุงยาสมุนไพร
สำหรับการนำยาสมุนไพรมาใช้ประโยชน์ ด้วยการปรุงเพื่อรับประทาน ทา หรือประคบ นั้นมีรูปแบบการปรุงสมุนไพร ประกอบด้วย
การต้ม เป็นการนำเอาสมุนไพรผ่านการแปรรูป ต้ม เพื่อสกัดนำสารที่มีประโยชน์มาใช้รักษาโรค
ยาชง เป็นการนำเอาสมุนไพรที่อยู่ในรูปแบบผง มาผสมกับน้ำร้อน เพื่อนำมาดื่มกิน
ยาดอง เป็นการนำเอาสมุนไพร มาดอง เนื่องจากสมุนไพรบางอย่างไม่เหมาะสมต่อการทานสด การดองเป็นอีกรูปแบบหนึ่งที่ทำให้กินง่ายและได้ประโยชน์
ยาลูกกลอน เป็นการบดเป็นผงและผสมกับน้ำผึ้ง และปั้นเป็นก้อนให้รับประทานได้ง่าย
การคั้นน้ำ เป็นอีกรูปแบบ ที่นิยมใช้กับสมุนไพรสด คั้นเอาน้ำจากผล หรือ ใบของสมุนไพรมาใช้ประโยชน์
ยาพอก เป็นลักษณะของการรักษาภายนอก เช่น แผลสด แผลติดเชื้อ เป็นต้น
ประเภทของสมุนไพร
สำหรับการแบ่งประเภทของสมุนไพร สามารถแบ่งได้หลายลักษณะ เช่น แบ่งประเภทตามลักษณะของตำหรับยา แบ่งประเภทตามลักษณะของที่มาของสมุนไพร และ แบ่งต่างลักษณะของรสชาติของสมุนไพร โดย ประเภทของสมุนไพร มีดังนี้
แบ่งตามลักษณะของตำรับยา
สำหรับการแบบประเภทของสมุนไพรไทย นั้น เราใช้การแบ่งประเภทของสมุนไพร ออกเป็น 2 ประเภท คือ สมุนไพรแผนโบราณ และสมุนไพรแผนปัจจุบัน ซึ่ง รายละเอียด แตกต่างกันอย่างไร มีรายละเอียดดังนี้
สมุนไพรแผนโบราณ คือ สิ่งที่ใช้ในการรักษาโรคต่างๆ ซึ่งเป็นสิ่งที่ได้จาก พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ซึ่งลักษณะการใช้งานในการรักษา เช่น ใช้ทำเป็นส่วนประกอบของอาหาร เครื่องดื่ม ยา หรือเครื่องสำอาง ซึ่งสมุนไพรแผนโบราณ เป็นความรู้และภูมิปัญญาที่ได้รับการถ่ายทอด จากอดีตสู่ปัจจุบัน สำหรับสมุนไพรไทย ตามแบบฉบับแพทย์แผนไทย นั้น สามารถแบ่งเป็น 2 ลักษณะ คือ สมุนไพรไทยแผนโบราณ และสมุนไพรจีนแผนโบราณ รายละเอียดดังต่อไปนี้
- สมุนไพรไทยแผนโบราณ คือ พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ที่สามารถหาได้ในท้องถิ่นของประเทศไทย ซึ่งแพทย์ใช้สิ่งเหล่านี้มาเป็นส่วนประกอบของยารักษาโรค อาหาร เครื่องดื่ม หรือเครื่องสำอาง
- สมุนไพรจีนแผนโบราณ คือ พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ที่ใช้ในการรักษาโรค โดยเป็นสมุนไพร ที่มีอยู่ในประเทศจีน เป็นความรู้และภูมิปัญญาการรักษาโรคที่ได้จากชนชาติจีน และสมุนไพรเหล่านี้ ส่วนใหญ่หาได้ที่ประเทศจีน หรือประเทศที่มีภูมิอากาศใกล้เคียงกับประเทศจีน
สมุนไพรแผนปัจจุบัน คือ พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ที่ทางการแพทย์และเภสัชกร สมัยใหม่ ได้ศึกษา และทดลองแล้ว ให้การยอมรับถึงผลของสมุนไพร เพื่อใช้ในการรักษาโรคต่างๆ ซึ่งสมุนไพรแผนปัจจุบัน สามารถสกัดพืช สัตว์หรือแร่ธาตุต่างๆ ให้อยู่ในรูปแบบผง เม็ด น้ำ หรือ ครีม เป็นต้น เรียกลักษณะนี้ว่าการสกัดเอาสารบางชนิดจากสมุนไพรมาใช้ประโยชน์ทางการแพทย์
แบ่งตามลักษณะของที่มีของสมุนไพร
สำหรับประเภทของสมุนไพร ตามแบบเภสัชกร นั้น เราแบ่งสมุนไพรออกเป็นชนิดต่างๆ ตามความแตกต่างของวัตถุดิบ ประกอบด้วย พืช สุตว์และแร่ธาตุ รายละเอียดของสมุนไพรที่แบ่งตามหลักเภสัชศาสตร์ มี ดังนี้
พืชสมุนไพร สมุนไพรชนิดพืช สามารถแบ่งออกเป็น 5 ประเถท ซึ่งประกอบด้วย แบ่งออกเป็น 5 ประเภท คือ
- ชนิดต้นไม้ อาทิ เช่น ต้นพิกุล ต้นขี้เหล็ก ต้นมะตูม เป็นต้น
- ชนิดเถาหรือเครือ อาทิ เช่น บอระเพ็ด เถาคันแดง เป็นต้น
- ชนิดหัวหรือเหง้า อาทิ เช่น ข่า ขิง กระชาย กวาวเครือ เป็นต้น
- ชนิดผัก อาทิ เช่น ผักบุ้ง ผักชี ผักกาด เป้นต้น
- ชนิดหญ้า อาทิ เช่น หญ้าแพรก หญ้าคา ตะไคร้ เป็นต้น
สัตว์สมุนไพร เป็นสมุนไพรที่ได้จากสัตว์ต่างๆ สามารถแบ่งประเภทของสัตว์สมุนไพรออกเป็น 3 ประเภท คือ สัตว์บกสมุนไพร สัตว์น้ำสมุนไพร และสัตว์ปีกสมุนไพร รายละเอียด ดังนี้
- สัตว์บกสมุนไพร อาทิ เช่น ควายเผือก หมีควาย เสือ ตุ๊กแก งู เป็นต้น
- สัตว์น้ำสมุนไพร อาทิ เช่น ปลาฉลาม เต่า ปลาหมึก หอยสังข์ เป็นต้น
- สัตว์ปีกสมุนไพร อาทิ เช่น นกนางแอ่น ผึ้ง เป็นต้น
แร่ธาตุสมุนไพร เป็นสมุนไพร ที่ได้จากแร่ะาตุต่างๆ สามารถแบ่งออกเป็น 2 ประเภท คือ สมุนไพรแร่ธาตุที่สลายตัวยาก และสมุนไพรแร่ธาตุที่สลายตัวเร็ว รายละเอียด ดังนี้
- ชนิดสลายตัวยาก อาทิ เช่น เหล็ก ทองคำ เงิน เป็นต้น
- ชนิดสลายตัวเร็ว อาทิเช่น สารส้ม พิมเสน เกลือ เป็นต้น
แบ่งตามรสชาติของสมุนไพร
การแบ่งชนิดของสมุนไพร ยังมีการแบ่งตามรสชาติของสมุนไพร ชนิดนั้นๆ ด้วย ซึ่ง สมุนไพร ที่มีรสชาติต่างกัน ให้สรรพคุณในการรักษาดรคที่ต่างกัน รสชาติจึงสามารถบ่งบอกประโยชน์ด้านการรักษาโรคได้ด้วย ซึ่งรายละเอียดของสมุนไพรรสชาติ ต่างๆ สามารถแบ่งได้ มี 9 รสชาติ ประกอบด้วย รสฝาด รสหวาน รสเมา รสขม รสเผ็ด รสมัน รสหอม รสเค็ม และรสเปรี้ยว รายละเอียดดังนี้
สมุนไพรรสฝาด จะมีประโยชน์ด้านการรักษาแผล ช่วยสมานแผล ได้ดี
สมุนไพรรสหวาน จะมีประโยชน์ช่วยบำรุงร่างกาย ช่วยเพิ่มกำลังวังชา ให้กระชุ่มกระชวย เป็นต้น
สมุนไพรรสเมาเบื่อ จะช่วยให้ขัยของเสียออกจากร่างกายได้ดี แก้พิษ ได้
สมุนไพรรสขม สมุนไพรรสขม ช่วยทำให้เจริญอาหาร กระตุ้นน้ำลาย แก้กระหายน้ำ และบำรุงเลือด เป็นต้น
สมุนไพรรสเผ็ดร้อน จะมัีประโยชน์ช่วยบำรุงธาตุขัน ช่วยขับลม บำรุงระบบทางเดินอาหาร เป็นต้น
สมุนไพรรสมัน ช่วยในการแก้อาการปวดเมื่อย บำรุงเส้นเอ็น แก้ปวดเข่าปวดข้อ เป็นต้น
สมุนไพรรสหอมเย็น ช่วยบำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย แก้ไข้ แก้ร้อนใน แก้กระหายน้ำ เป็นต้น
สมุนไพรรสเค็ม ช่วยรักษาโรคผิวหนัง แก้ลมพิษ ได้ดี เป็นต้น
สมุนไพรรสเปรี้ยว ช่วยแก้ไอ ขัเสมหะ บำรุงระบบการทำงานของเลือด ได้ดี เป็นต้น
คำแนะนำการใช้สมุนไพร
สำหรับการใช้สมุนไพร ในการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย เป็นเสมือนดาบสองคม สามารถให้คุณและโทษได้ ซึ่งการใช้สมุนไพรอย่างถูกต้อง และ ใช้ในปริมาณที่เหมาะสม จึงจะเป็นสิ่งที่ดีที่สุด สำหรับการใช้สมุนไพร ในการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย มีหลักการในการปฏิบัติ ดังนี้
- สำหรับโรคที่ยังไม่ทราบสาเหตุของโรคที่ชัดเจน ไม่ควรรักษาด้วยสมุนไพร เช่น โรคบาดทะยัก งูกัด หมาบ้ากัด วัณโรค โรคเบาหวาน เป็นต้น
- สำหรับอาการของโรคที่ต้องรับการรักษาอย่างเร่งด่วน เช่น ไข้สูงผิดปรกติ อาการซึม อาการไม่รู้สึกตัว การปวดอย่างรุนแรง อาเจียนเป็นเลือด อาการตกเลือดจากช่องคลอด อาการท้องเดินอย่างรุนแรง ไม่ควรใช้สมุนไพรรักษา ซึ่งควรนำส่งแพทย์เพื่อรับการรักษา
- การใช้สมุนไพร ห้ามใช้ในปริมาณที่มาก และ ห้ามใช้ติดต่อกันนานเกินไป เพราะ จะเกิดผลเสียมากกว่าการรักษาได้
- การใช้สมุนไพรในการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย ควรได้รับคำแนะนำการใช้งานจากผู้มีความรู้ ด้านสมุนไพรและการรักษาโรคอย่างแท้จริง
- การใช้สมุนไพร หากเกิดอาการแพ้ หรือร่างกายผิดปรกติ ควรหยุดการใช้สมุนไพรทันที
