สมุนไพร คือ พืช สัตว์ แร่ธาตุ ใช้เป็นยา เพื่อรักษาโรค บำรุงร่างกาย สมุนไพรไทย ใกล้ตัว พืชสมุนไพร มีอะไรบ้าง เพื่อสุขภาพ การใช้ประโยชน์สมุนไพร สรรพคุณ การรักษาโรคด้วยสมุนไพร วิธีการรับประทาน คำแนะนำในการใช้ และ ข้อห้าม
สมุนไพร หมายถึง ผลิตผลธรรมชาติ ได้จาก พืช สัตว์ และ แร่ธาตุ ที่ใช้เป็นยา หรือ ผสมกับสารอื่นตามตำรับยา เพื่อบำบัดโรค บำรุง ร่างกาย หรือใช้เป็นยาพิษ อาหารที่ผู้บริโภคเห็นความสำคัญน้อยที่สุดอย่าง ผัก นั้น กลับกลายเป็นอาหารที่มีคุณค่ามากชนิดหนึ่ง แถมช่วยรักษาโรคได้อย่างไม่น่าเชื่อ สมุนไพรเพื่อสุขภาพ
รูปแบบของสมุนไพร
สมุนไพร นั้นไม่ว่าจะเป็น พืช สัตว์ หรือ แร่ธาตุ เวลาบริโภคนั้นจะต้องนำสมุนไพร มาแปรรูปให้อยู่ในรูปแบบที่สามารถรักษาโรคได้ เราสามารถจำแนกรูปแบบของสมุนไพร ดังนี้
- สมุนไพรรูปแบบของเหลว เป็นการนำเอาสมุนไพรมาต้มกับน้ำ หรือ คั้นเอาน้ำจากสมุนไพร หรือนำเอามาดองกับสุรา เป็นยาดอง
- สมุนไพรรูปแบบของแข็ง เป็นลักษณะของยาลูกกลอน คือ การนำเอาสมุนไพรไปตากแห้ง และนำมาบดเป้นผล และ นำมาผสมกัยน้ำผึ้งและปั้นเป็นก้อนกลมๆ เพื่อให้กินง่าย
- สมุนไพรรูปแบบกึ่งแข็งกึ่งเหลว เป็นลักษณะของยกที่ใช้พอก โดยนสมุนไพรมาดตำให้แหลกหรือเหลว และนำมาพอก
- สมุนไพรรูปแบบอื่นๆ เช่น การรำมารมควัน เพื่อใช้ในการสูดดมกลิ่น เพื่อรักษาแผล หรือ โรคเดี่ยวกับระบบทางเดินหายใจ
สรรพคุณของสมุนไพร
การนำสมุนไพรมาใช้ประโยชน์นั้น มีหลากหลาย ซึ่งเราได้แยกสมุนไพรต่างๆ แยกตามสรรพคุณในการรักษาโรคต่างๆ เพื่อให้ง่ายต่อการจัดหมวดหมู่ของสมุนไพร มีรายละเอียด ดังนี้
สมุนไพร คือ พืช ผัก ผลไม้ ที่มีสรรพคุณในการรักษาโรคหรืออาการเจ็บป่วยต่าง ๆ ซึ่งการใช้สมุนไพรในการรักษาโรคนั้น ต้องนำเอาสมุนไพรตั้งแต่สองชนิดขึ้นไปมาผสมรวมกัน เราจะเรียกว่า “ยา” นอกจากพืชสมุนไพรแล้วยังอาจจะใช้สัตว์และแร่ธาตุ ต่างๆช่วยในการรักษาโรค การใช้ พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ มาเป็นองค์ประกอบในการทำเป็นยารักษาโรค เราเรียกว่า “เภสัชวัตถุ” แต่หากนำ พืชสมุนไพรต่างๆ มาทำอาหาร เราเรียกสมุนไพรเหล่านี้ว่า”เครื่องเทศ”
สมุนไพร หมายถึง พืชที่มีสรรพคุณในการรักษาโรค หรืออาการเจ็บป่วยต่าง ๆ พืชที่ใช้ ทำเป็นเครื่องยา สมุนไพรกำเนิดมาจากธรรมชาติและมีความหมายต่อชีวิตมนุษย์โดยเฉพาะ ในทางสุขภาพ หากคิดถึง พืชสมุนไพร พืชสมุนไพรรักษาโรค ก็คือการรักษาโรคด้วยสมุนไพร สมุนไพรจากพืช พืชสมุนไพร ได้แก่ ชะพลู ทับทิม สะระแหน่ ขิงจีน ผักกระเฉด ชะมวง งาดำ ผักบุ้ง ว่านโด่ไม่รู้ล้ม สะเดาดิน มะกรูด เป็นต้น
ประเภทของสมุนไพร
สำหรับการแบบประเภทของสมุนไพรไทย นั้น เราใช้การแบ่งประเภทของสมุนไพร ออกเป็น 2 ประเภท คือ สมุนไพรแผนโบราณ และสมุนไพรแผนปัจจุบัน ซึ่ง รายละเอียด แตกต่างกันอย่างไร มีรายละเอียดดังนี้
สมุนไพรแผนโบราณ คือ สิ่งที่ใช้ในการรักษาโรคต่างๆ ซึ่งเป็นสิ่งที่ได้จาก พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ซึ่งลักษณะการใช้งานในการรักษา เช่น ใช้ทำเป็นส่วนประกอบของอาหาร เครื่องดื่ม ยา หรือเครื่องสำอาง ซึ่งสมุนไพรแผนโบราณ เป็นความรู้และภูมิปัญญาที่ได้รับการถ่ายทอด จากอดีตสู่ปัจจุบัน สำหรับสมุนไพรไทย ตามแบบฉบับแพทย์แผนไทย นั้น สามารถแบ่งเป็น 2 ลักษณะ คือ สมุนไพรไทยแผนโบราณ และสมุนไพรจีนแผนโบราณ รายละเอียดดังต่อไปนี้
- สมุนไพรไทยแผนโบราณ คือ พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ที่สามารถหาได้ในท้องถิ่นของประเทศไทย ซึ่งแพทย์ใช้สิ่งเหล่านี้มาเป็นส่วนประกอบของยารักษาโรค อาหาร เครื่องดื่ม หรือเครื่องสำอาง
- สมุนไพรจีนแผนโบราณ คือ พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ที่ใช้ในการรักษาโรค โดยเป็นสมุนไพร ที่มีอยู่ในประเทศจีน เป็นความรู้และภูมิปัญญาการรักษาโรคที่ได้จากชนชาติจีน และสมุนไพรเหล่านี้ ส่วนใหญ่หาได้ที่ประเทศจีน หรือประเทศที่มีภูมิอากาศใกล้เคียงกับประเทศจีน
สมุนไพรแผนปัจจุบัน คือ พืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ที่ทางการแพทย์และเภสัชกร สมัยใหม่ ได้ศึกษา และทดลองแล้ว ให้การยอมรับถึงผลของสมุนไพร เพื่อใช้ในการรักษาโรคต่างๆ ซึ่งสมุนไพรแผนปัจจุบัน สามารถสกัดพืช สัตว์หรือแร่ธาตุต่างๆ ให้อยู่ในรูปแบบผง เม็ด น้ำ หรือ ครีม เป็นต้น เรียกลักษณะนี้ว่าการสกัดเอาสารบางชนิดจากสมุนไพรมาใช้ประโยชน์ทางการแพทย์
ประเภทของสมุนไพรตามหลักเภสัชกรรม
สำหรับประเภทของสมุนไพร ตามแบบเภสัชกร นั้น เราแบ่งสมุนไพรออกเป็นชนิดต่างๆ ตามความแตกต่างของวัตถุดิบ ประกอบด้วย พืช สุตว์และแร่ธาตุ รายละเอียดของสมุนไพรที่แบ่งตามหลักเภสัชศาสตร์ มี ดังนี้
พืชสมุนไพร
สมุนไพรชนิดพืช สามารถแบ่งออกเป็น 5 ประเถท ซึ่งประกอบด้วย แบ่งออกเป็น 5 ประเภท คือ
- ชนิดต้นไม้ อาทิ เช่น ต้นพิกุล ต้นขี้เหล็ก ต้นมะตูม เป็นต้น
- ชนิดเถาหรือเครือ อาทิ เช่น บอระเพ็ด เถาคันแดง เป็นต้น
- ชนิดหัวหรือเหง้า อาทิ เช่น ข่า ขิง กระชาย กวาวเครือ เป็นต้น
- ชนิดผัก อาทิ เช่น ผักบุ้ง ผักชี ผักกาด เป้นต้น
- ชนิดหญ้า อาทิ เช่น หญ้าแพรก หญ้าคา ตะไคร้ เป็นต้น
สัตว์สมุนไพร
สมุนไพรที่ได้จากสัตว์ต่างๆ สามารถแบ่งประเภทของสัตว์สมุนไพรออกเป็น 3 ประเภท คือ สัตว์บกสมุนไพร สัตว์น้ำสมุนไพร และสัตว์ปีกสมุนไพร รายละเอียด ดังนี้
- สัตว์บกสมุนไพร อาทิ เช่น ควายเผือก หมีควาย เสือ ตุ๊กแก งู เป็นต้น
- สัตว์น้ำสมุนไพร อาทิ เช่น ปลาฉลาม เต่า ปลาหมึก หอยสังข์ เป็นต้น
- สัตว์ปีกสมุนไพร อาทิ เช่น นกนางแอ่น ผึ้ง เป็นต้น
แร่ธาตุสมุนไพร
สมุนไพร ที่ได้จากแร่ธาตุต่างๆ สามารถแบ่งออกเป็น 2 ประเภท คือ สมุนไพรแร่ธาตุที่สลายตัวยาก และสมุนไพรแร่ธาตุที่สลายตัวเร็ว รายละเอียด ดังนี้
- ชนิดสลายตัวยาก อาทิ เช่น เหล็ก ทองคำ เงิน เป็นต้น
- ชนิดสลายตัวเร็ว อาทิเช่น สารส้ม พิมเสน เกลือ เป็นต้น
ประเภทสมุนไพรแบ่งตามคุณสมบัติของสมุนไพร
การแบ่งชนิดของสมุนไพร ยังมีการแบ่งตามรสชาติของสมุนไพร ชนิดนั้นๆ ด้วย ซึ่ง สมุนไพร ที่มีรสชาติต่างกัน ให้สรรพคุณในการรักษาดรคที่ต่างกัน รสชาติจึงสามารถบ่งบอกประโยชน์ด้านการรักษาโรคได้ด้วย ซึ่งรายละเอียดของสมุนไพรรสชาติ ต่างๆ สามารถแบ่งได้ มี 9 รสชาติ ประกอบด้วย รสฝาด รสหวาน รสเมา รสขม รสเผ็ด รสมัน รสหอม รสเค็ม และรสเปรี้ยว รายละเอียดดังนี้
- รสฝาด จะมีประโยชน์ด้านการรักษาแผล ช่วยสมานแผล ได้ดี
- รสหวาน จะมีประโยชน์ช่วยบำรุงร่างกาย ช่วยเพิ่มกำลังวังชา ให้กระชุ่มกระชวย เป็นต้น
- รสเมาเบื่อ จะช่วยให้ขัยของเสียออกจากร่างกายได้ดี แก้พิษ ได้
- รสขม สมุนไพรรสขม ช่วยทำให้เจริญอาหาร กระตุ้นน้ำลาย แก้กระหายน้ำ และบำรุงเลือด เป็นต้น
- รสเผ็ดร้อน จะมัีประโยชน์ช่วยบำรุงธาตุขัน ช่วยขับลม บำรุงระบบทางเดินอาหาร เป็นต้น
- รสมัน ช่วยในการแก้อาการปวดเมื่อย บำรุงเส้นเอ็น แก้ปวดเข่าปวดข้อ เป็นต้น
- รสหอมเย็น ช่วยบำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย แก้ไข้ แก้ร้อนใน แก้กระหายน้ำ เป็นต้น
- รสเค็ม ช่วยรักษาโรคผิวหนัง แก้ลมพิษ ได้ดี เป็นต้น
- รสเปรี้ยว ช่วยแก้ไอ ขัเสมหะ บำรุงระบบการทำงานของเลือด ได้ดี เป็นต้น
การเก็บเกี่ยวสมุนไพร
สำหรับการเป็บสมุนไพร เราแบ่งรสชาติ ได้ 9 รสชาติ คือ ฝาด หวาน เมาเบื่อ ขม เผ็ดร้อน มัน หอมเย็น เค็มและเปรี้ยว การนำเอาสมุนไพรมาปรุงรสนั้น จำเป็นต้องรู้รสชาติของสมุนไพรนั้นๆ การจักเก็บสมุนไพรจึงมีความสำคัญ ซึ่งตามการแพทย์แผนไทยนั้น แบ่งการจัดเก็บสมุนไพร ได้ 2 ลักษณะ คือ ตามฤดูกาล และตามเวลา
- การจักเก็บสมุนไพร ตามฤดูกาล ใน 1 ปี จะมีฤดูการจัดเก็บสมุนไพร 3 ฤดูกาล คือ ฤดูร้อน ฤดูฝน และฤดูหนาวฤดูร้อน จะเก็บรากไม้ และแก่นไม้ เพราะเหมาะแก่การเก็บรากไม้และแก่นไม้
ฤดูฝน จะเก็บ ใบ ดอก ลูก และผล เพราะ น้ำฝนทำให้ ใบ ดอก ลูกและผลสดชื่น
ฤดูหนาว จะเก็บเปลือกไม้ กระพี้และเนื้อไม้ เพราะอากาศหนาวทำให้พืชผลิดเปลือกไม้มากขึ้นเพื่อป้องกันตัวเองจากความหนาว - การเก็บสมุนไพรตามช่วงเวลา แบ่งเป็นช่วงกลางวันและกลางคืนกลางวันเวลา 06:00-09:00 น. ให้เก็บ ดอก ใบ และลูก เนื่องจากเป็นช่วงเวลาที่สดชื่น
เวลา 09:00-12:00 น. ให้เก็บ กิ่ง ก้าน เนื่องจากกิ่งก้านโดนแสงอาทิตย์ ให้คุณภาพดีที่สุด
เวลา 12:00-15:00 น. ให้เก็บเปลือกไม้และแก่นไม้ เนื่องจากความร้อนในช่วงบ่าย ทำให้เปลือกไม้และแก่นไม้คุณภาพดีที่สุด
เวลา 15:00 – 18:00 น. ให้เก็บราก เนื่องจากความร้อนทั้งหมดอยู่ที่ลำต้น สรรพคุณของรากจะดีที่สุดในช่วงเวลานี้กลางคืน
เวลา 15:00 – 21:00 น. ให้เก็บราก
เวลา 21:00 – 24:00 น. ให้เก็บ ต้น เปลือก และแก่น
เวลา 24:00 – 03:00 น. ให้เก็บ กิ่ง และก้าน
เวลา 03:00 – 06:00 น. ให้เก็บ ใบ ดอก ลูกและผล
การแปรรูปพืชเพื่อนำมาใช้เป็นสมุนไพร
สำหรับ สมุนไพร สามารถใช้ประโยชน์ได้ทั้งสดๆ และการแปรรูป การแปรรูปประโชน์เพื่อการเก็บไว้ได้นานๆและในปริมาณมากๆ รูปแบบการแปรรูปสมุนไพร มีหลายรูปแบบ รายละเอียด ดังนี้
- ตากแห้ง เป็นการเก็บรักษาสมุนไพรให้ได้ประสิทธิภาพที่ดีทีสุด ทั้งในแง่ของคุณภาพ ปริมาณและน้ำหนัก
- ทำให้ขนาดเล็กลง เป็นการนำเอาสมุนไพรมาทำให้ขนาดเล็กลง และนำไปตากแห้ง เพื่อให้ปริมาณน้ำของสมุนไพรลดลง นิยมใช้กับ ราก เปลือก ลำต้น
- บดปั่นให้เป็นผง เป็นวิธีที่สะดวกในการใช้งานมาก สมันโบราณนิยมนำมาตากแห้งและใช้ครกโขรกให้ละเอียด
- สะกัดน้ำมันหอมระเหย ในสมุนไพรบางชนิดที่มีกลิ่นหอม นำมาต้มสกันนำน้ำมันจากสมุนไพร มาปรุงเป็นยาดม ยาหอม ยาทา เป็นต้น
การเก็บรักษาสมุนไพร
สำหรับการเก็บรักษาสมุนไพร หลังจากที่เราแปรรูปให้อยู่ในรูปแบบที่สามารถเก็บไว้ใช้งานได้นานขึ้นแล้ว การเก็บรักษาก็มีความสำคัญ ซึ่งสิ่งที่ต้องคำนึงถึง สำหรับการเก็บรักษานั้น ประกอบด้วย
- ภาชนะในการจัดเก็บ ต้องสามารถป้องกันความชื้น เนื่องจากความชื่น ทำให้สมุนไพรเสียได้ง่าย
- การป้องกันแมลงและโรค สถานที่ต้องปราศจากการโจมตีของแมลง และไม่เป็นแหล่งเพาะเชื้อ
- พื้นที่จัดเก็บ ต้องเป็นที่อากาศปลอดโปรง ไม่โดนแสงแดดจัด ไม่มีความชื้นมาก เป็นต้น
การปรุงยาสมุนไพร
สำหรับการนำยาสมุนไพรมาใช้ประโยชน์ ด้วยการปรุงเพื่อรับประทาน ทา หรือประคบ นั้นมีรูปแบบการปรุงสมุนไพร ประกอบด้วยการต้ม เป็นการนำเอาสมุนไพรผ่านการแปรรูป ต้ม เพื่อสกัดนำสารที่มีประโยชน์มาใช้รักษาโรค
- ยาชง เป็นการนำเอาสมุนไพรที่อยู่ในรูปแบบผง มาผสมกับน้ำร้อน เพื่อนำมาดื่มกิน
- ยาดอง เป็นการนำเอาสมุนไพร มาดอง เนื่องจากสมุนไพรบางอย่างไม่เหมาะสมต่อการทานสด การดองเป็นอีกรูปแบบหนึ่งที่ทำให้กินง่ายและได้ประโยชน์
- ยาลูกกลอน เป็นการบดเป็นผงและผสมกับน้ำผึ้ง และปั้นเป็นก้อนให้รับประทานได้ง่าย
- คั้นน้ำ เป็นอีกรูปแบบ ที่นิยมใช้กับสมุนไพรสด คั้นเอาน้ำจากผล หรือ ใบของสมุนไพรมาใช้ประโยชน์
- ยาพอก เป็นลักษณะของการรักษาภายนอก เช่น แผลสด แผลติดเชื้อ เป็นต้น
หลักการใช้สมุนไพร
การรักษาโรคและบำรุงร่างกายด้วยสมุนไพร เปรียบเสมือนดาบสองคม ซึึ่งสิ่งนี้สามารถให้คุณและโทษได้ สำหรับการใช้สมุนไพรอย่างถูกต้อง และ ในปริมาณที่เหมาะสม จึงจะเป็นสิ่งที่ดีที่สุด การรักษาโรคและบำรุงร่างกายด้วยสมุนไพร มีหลักการในการปฏิบัติ ดังนี้
- การใช้สมุนไพร หากเกิดอาการแพ้ หรือร่างกายผิดปรกติ ควรหยุดการใช้สมุนไพรทันที
- การใช้สมุนไพร ห้ามใช้ในปริมาณที่มาก และ ห้ามใช้ติดต่อกันนานเกินไป เพราะ จะเกิดผลเสียมากกว่าการรักษาได้
- สำหรับอาการของโรคที่ต้องรับการรักษาอย่างเร่งด่วน เช่น ไข้สูงผิดปรกติ อาการซึม อาการไม่รู้สึกตัว การปวดอย่างรุนแรง อาเจียนเป็นเลือด อาการตกเลือดจากช่องคลอด อาการท้องเดินอย่างรุนแรง ไม่ควรใช้สมุนไพรรักษา ซึ่งควรนำส่งแพทย์เพื่อรับการรักษา
- สำหรับโรคที่ยังไม่ทราบสาเหตุของโรคที่ชัดเจน ไม่ควรรักษาด้วยสมุนไพร เช่น โรคบาดทะยัก งูกัด หมาบ้ากัด วัณโรค โรคเบาหวาน เป็นต้น
- การใช้สมุนไพรในการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย ควรได้รับคำแนะนำการใช้งานจากผู้มีความรู้ ด้านสมุนไพรและการรักษาโรคอย่างแท้จริง
คำแนะนำการใช้สมุนไพร
สำหรับการใช้สมุนไพร ในการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย เป็นเสมือนดาบสองคม สามารถให้คุณและโทษได้ ซึ่งการใช้สมุนไพรอย่างถูกต้อง และ ใช้ในปริมาณที่เหมาะสม จึงจะเป็นสิ่งที่ดีที่สุด สำหรับการใช้สมุนไพร ในการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย มีหลักการในการปฏิบัติ ดังนี้
- สำหรับโรคที่ยังไม่ทราบสาเหตุของโรคที่ชัดเจน ไม่ควรรักษาด้วยสมุนไพร เช่น โรคบาดทะยัก งูกัด หมาบ้ากัด วัณโรค โรคเบาหวาน เป็นต้น
- สำหรับอาการของโรคที่ต้องรับการรักษาอย่างเร่งด่วน เช่น ไข้สูงผิดปรกติ อาการซึม อาการไม่รู้สึกตัว การปวดอย่างรุนแรง อาเจียนเป็นเลือด อาการตกเลือดจากช่องคลอด อาการท้องเดินอย่างรุนแรง ไม่ควรใช้สมุนไพรรักษา ซึ่งควรนำส่งแพทย์เพื่อรับการรักษา
- การใช้สมุนไพร ห้ามใช้ในปริมาณที่มาก และ ห้ามใช้ติดต่อกันนานเกินไป เพราะ จะเกิดผลเสียมากกว่าการรักษาได้
- การใช้สมุนไพรในการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย ควรได้รับคำแนะนำการใช้งานจากผู้มีความรู้ ด้านสมุนไพรและการรักษาโรคอย่างแท้จริง
- การใช้สมุนไพร หากเกิดอาการแพ้ หรือร่างกายผิดปรกติ ควรหยุดการใช้สมุนไพรทันที
